30. Harf Genizcil N
Furkan Öztekin
4 years ago •
Daha önce hiç yazın köyünüzü ziyaret ettiğinizde köy büyüklerinin bazı /n/ seslerini garip telafuz ettiğini fark ettiniz mi? Ya da Neşet Ertaş, Mahzuni gibi halk ozanlarından türkü dinlerken genizden gelen sesler işittiniz mi? Yöre ağzını taklit eden sanatçıları yadırgadınız mı? Tüm bunların arkasında sürekli işittiğimiz ama belki varlığını bile bilmediğimiz bir ses yatıyor. İşte bu ses genizcil n’dir. Genizcil n sesi Türkçe’nin en kadim, en köklü seslerinden biridir. Ön damakla /n/ sesi verirken arka damakla /g,ğ/ sesi çıkarılmasıyla elde edilir ve bu yüzden /ng/ ve /nğ/ biçiminde de ifade edilir. İki harfle ifade edilmesine karşın aslında tek bir sestir ve sesletimde de ñ ya da ŋ ile gösterilmektedir.
/ŋ/ Sesinin Geçmişi
Yukarıda da belirttiğim gibi kadim bir ses olduğundan geçmişi çok eskilere uzanır. Eski Türkçe olarak da bilinen Göktürk-Uygur Türkçesi de bu sesi içeriyordu. Türk alfabesindeki gösterimi aşağıda görüntülenen damga ile yapılıyordu. Tek başına bu damga kullanıldığında “eŋ” olarak okunmaktadır ki bu kelime günümüzde sıfat olarak (en güçlü vb.) hala kullanımdadır. Damganın şeklinin “büyük, yüksekte olan” fikrini verdiğini düşündüğümüzde anlamca örtüştüğü de görülmektedir.
Orhun alfabesinde genizcil n damgası
Anadoluya göçmüş Oğuz Türkleri ve Orta Asyada yaşamayı sürdürmüş Türkler, Arap alfabesinde yazı yazmaya başladıklarında da bu sesi göstermeyi ihmal etmediler. Arap alfabesinde /ŋ/ sesini gösterecek bir harf olmamasına karşın “kef-i nun”, diğer adıyla “sağır kef”, denilen damgayı ürettiler. Bu damga,ك damgasının üstüne üç nokta eklenerek üretilmişti ve ڭ biçiminde kullanılıyordu. Selçuklularda, Osmanlılarda ve zamanının Orta Asyasında yazı olarak dili olarak kullanılan Çağataycada yoğun olarak kullanımdaydı. Ta ki 1 Kasım 1928’de harf devrimi ile Latin alfabesini kullanmaya başlamamıza dek. Latin harfleriyle yeni Türk alfabesi oluşturulurken İstanbul ağzı temel alınarak çalışma yapılmıştı. Ancak İstanbul Ağzı, Rumların etkisi ile /ŋ/ sesini yitirmişti. Bu yüzden, hala yaygın olarak kullanılmasına rağmen Anadolu Türklerinin yeni yazı dilinde genizcil n sesi gösterilmemeye başlandı.
Günümüzde /ŋ/ Sesi
Günümüzde genizcil n sesi Gagavuz Türkçesi hariç bütün Türkçelerde bulunmaktadır. Kiril alfabesini kullanan Türkler, alfabede /n/ sesini veren /Н/ damgasına bir kuyruk çizerek /Ң/ damgasını üretip genizcil n sesini onunla yazarlar. Latin alfabesi kullanan Türkler de /ñ/ ya da /ň/ harfleri ile genizcil n sesini yazarlar. Tabi ki bizim yazmamamız bizim dilimizde bu sesin olmadığı anlamına gelmiyor. Nesilden nesile aktarılan bu ses, günümüzde yeni kuşak çocukların ve gençlerin bu sesten habersiz eğitilmelerinden dolayı dilden silinme tehlikesi ile karşı karşıya. Türkçemizin zenginliğini korumak ve kimi yerlerde anlam karmaşasına yol açmamak için dilimizin birincil seslerinden olan genizcil n’yi bir an önce yazı diline de kazandırmalıyız.
/ŋ/ Sesi Nerede Kullanılır?
Genizcil n sesi dilde yaygınca bulunur. Kullanımı da çok kolaydır ki yöre ağzıyla konuşan kişiler kendiliğinden doğru yerde harfi sesletiverirler.
Her Türlü 2. Tekil ve Çoğul Şahıs Eklerinde
Sen ve siz şahıs eklerinin her türlüsünde genizcil n sesi bulunmaktadır. - Dikkatli yürüyüŋ! - Sıraŋız gelince içeri alınacaksıŋız. - Sen dün işe gitmediŋ mi? - Yemeğiŋi bitirdikten sonra gidebilirsiŋ.
Çeşitli Kelimelerde
-Aŋlamak, aŋırmak, alaŋ, beŋ (leke, oysa ben şahıs kelimesidir.), beŋiz, beŋzemek, biŋ (1000), buŋamak, deŋemek, deŋ (denk), deŋiz, deriŋ, diŋlemek, doŋ (hava olayı), düŋür, eŋ (sıfat, oysa en genişliktir.), geŋiş, geŋiz, göŋül, öŋ, öŋce, siŋir, soŋ, soŋra, süngü (süŋü), taŋ, Taŋrı, yalıŋ, yalŋız, yaŋ (taraf), yaŋak, yeŋi, yüŋ, yöŋ
Elbette bu kelimelerle genizcil n’nin kullanımı bitmiyor. Yalnızca bir bölümü buraya aktarıldı.
İstisnai olarak
Ben ve sen kelimelerinde genizcil n bulunmamasına rağmen baŋa, saŋa ve oŋa kelimelerinde ek olarak genizcil n sesi bulunur. Bunun nedeni Eski Türkçede yönelme hal ekinin –gA olarak bulunmasıdır. Ben kelimesine yönelme hal eki getirilince kelime “benge” biçiminde telafuz edilmiştir ve aradaki /ng/ sesi bir olarak okunmuştur. Günümüzde Oğuz Türklerinde bu /g/ sesleri eridiği için bizim Türkçemizde yönelme hal eki -A olarak bulunur.
Kaynak:
Diğer Yazıları Görüntüle